Pielęgnacja skóry w trakcie leczenia onkologicznego

Nowotwór jest chorobą przewlekłą, w której mamy do czynienia z nienaturalnym, niekontrolowanym podziałem komórek, które wykraczają poza ich normalne środowisko, atakując sąsiednie części ciała i/lub rozprzestrzeniając się na inne narządy. W krajach rozwiniętych, choroby nowotworowe stanowią dziś drugą najczęstszą przyczynę zgonów (po chorobach sercowo-naczyniowych).

Globalnie, w samym roku 2018 śmiertelność z powodu chorób nowotworowych wyniosła prawie 10 milionów osób. W zależności od stopnia zaawansowania choroby (w tym dojrzałości, stopnia zróżnicowania nowotworu), lekarz podejmuje właściwe kroki mające na celu wyleczenie lub znaczne przedłużenie życia pacjentów oraz zapewnienie możliwie jak najlepszej jakości życia osobom, które tą chorobę przeżyły (ang. Quality of Life, QoL). Systemowe leczenie przeciwnowotworowe, uwzględniające chemio-, hormono-, immunoterapię i/lub terapię celowaną, zakłada zniszczenie lub przynajmniej zahamowanie wzrostu wszystkich ognisk nowotworu w organizmie. Czas trwania leczenia systemowego obejmuje zazwyczaj kilka cykli, mogących trwać kilka miesięcy, a w niektórych przypadkach nawet i lata. Do tego, dołączane jest niejednokrotnie leczenie miejscowe związane m.in. z interwencją chirurgiczną czy radioterapią, która wykorzystuje wysokie dawki promieniowania jonizującego w celu zmniejszenia guza przed operacją lub zmniejszenia objawów związanych z nowotworem [9,11,13].

Leczenie onkologiczne wiąże się z wystąpieniem skórnych działań niepożądanych

Proces leczenia pacjenta onkologicznego jest długotrwały i wymaga podejścia kompleksowego, uwzględniającego ścisłą współpracę całego zespołu terapeutycznego w zakresie leczenia systemowego i miejscowego, postępowania objawowego oraz wsparcia psychospołecznego chorych. Zastosowanie wspomnianych wyżej metod postępowania (samodzielnie lub w postaci skojarzonej), niesie ze sobą niestety także ryzyko obniżenia jakości życia pacjentów (QoL) oraz wystąpienia silnych działań niepożądanych zlokalizowanych przede wszystkim w obrębie skóry, włosów i paznokci (ang. dermatologic Adverse Events, dAEs) [1]. Podejmując decyzję o wdrożeniu leczenia przeciwnowotworowego, należy wziąć pod uwagę bilans możliwych korzyści i ryzyka działań niepożądanych (na różne narządy) [8].

Obrana terapia przeciwnowotworowa, uwzględniająca wymienione wyżej chemioterapię, immunoterapię, radioterapię i inne, w swoim działaniu nie wykazuje selektywności wyłącznie w odniesieniu do komórek nowotworowych. Działa ona także na szybko dzielące się komórki skóry. Skutkiem tego, skóra pacjenta onkologicznego staje się sucha, cienka, podatna na pęknięcia i podrażnienia [4]. Poza nieestetycznym wyglądem (szorstkość i pękanie naskórka), towarzyszy temu także świąd i uczucie pieczenia. Zniszczona i osłabiona skóra staje się bardziej podatna na niekorzystne działanie czynników fizycznych i chemicznych, na które pacjent jest stale narażony w okresie agresywnej terapii onkologicznej [2]. Oprócz leczenia farmakologicznego, z wykorzystaniem kortykosteroidów miejscowych, niezwykle istotną rolę odgrywa także właściwa pielęgnacja i ochrona skóry pacjenta onkologicznego [3]. Powinna być ona wdrożona już od pierwszych dni hospitalizacji, tak aby w pewnym etapie leczenia stan skóry pacjenta nie stanął na przeszkodzie prowadzenia dalszej terapii (z uwagi na liczne, czasem groźne powikłania skórne) oraz uniemożliwił osiągnięcie zakładanych celów terapii onkologicznej [1,4,6]. Założony plan, można osiągnąć sięgając przede wszystkim po produkty łagodne dla skóry, zachowujące jej lekko kwaśny, fizjologiczny odczyn pH (około 5). Należy mieć na uwadze także fakt, iż w zależności od typu nowotworu, zastosowanego schematu leczenia oraz czasu, jaki minął od chemio- i/lub radioterapii, w okresie tym nie wszystkie produkty kosmetyczne są zalecane a ich dobór, winien być w pełni spersonalizowany – w zależności od stanu fizjologicznego skóry, a także odpowiednio do jej potrzeby, np.:

> w przypadku skóry mocno zniszczonej, odwodnionej należy wybierać składniki nawilżające i natłuszczające, tj. humektanty i emolienty – odpowiednie nawodnienie poprawia funkcję bariery warstwy rogowej naskórka, zmniejsza świąd i zapobiega wtórnej infekcji spowodowanej m.in. drapaniem [2,8];
> w stanach suchości powinny być dobierane także składniki o działaniu łagodzącym, przeciwświądowym sprzyjającym regeneracji bariery skórnej poprzez przywrócenie równowagi kwasowo-wodno-lipidowej skóry [12];
> skóra winna być osuszana za pomocą miękkiego, delikatnego ręcznika, który zapewni pacjentowi komfort i bezpieczeństwo w trakcie terapii, niwelując tym samym ryzyko dodatkowego podrażnienia [5];
> na powierzchnię skóry pacjentów onkologicznych nie powinno się aplikować wysuszających mydeł, płynów, alkoholi czy substancji zapachowych [4,5,7,8];
> wskazane jest także unikanie nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne zabezpieczając się odpowiednim kremem przeciwsłonecznym o szerokim spektrum ochrony przeciwsłonecznej, co najmniej SPF15 (UVA-SPF) (ang. Sun Protection Factor, SPF) a także nosząc czapki lub inne okrycia głowy oraz okrycia wierzchnie chroniące całe ciało [2,7].

Świadomy wybór produktów do pielęgnacji skóry osoby chorej nowotworowo

Ważne, by w trakcie leczenia onkologicznego świadomie dokonywać wyboru produktów do pielęgnacji skóry. Stosowanie produktów perfumowanych czy mydeł może przyczynić się do zaburzenia fizjologicznej flory bakteryjnej na powierzchni skóry, co skutkować będzie wysuszeniem i zwiększoną tendencją do podrażnień, a to z kolei może doprowadzić do licznych, uporczywych powikłań skórnych czy przedłużenia się okresu ich gojenia. W poprawie kondycji skóry pacjenta po zakończonej chemio- i radioterapii przydatne mogą być różnego rodzaju dermokosmetyki, takie jak: płyny do kąpieli (mycia) – najczęściej w formie emulsji (o łagodnym, lekko kwaśnym pH – zbliżonym do fizjologicznego), balsamy do ciała oraz łagodne, hipoalergiczne szampony do włosów (bez SLS`ów, substancji zapachowych i innych substancji drażniących). W ich składzie dominują natomiast substancje o silnym działaniu łagodzącym, regenerującym i ochronnym, tj. d-pantenol (zapobiegający przezskórnej utracie wody oraz przyspieszający regenerację naskórka), ekstrakt z aloesu, nagietka (wpływające odpowiednio na nawodnienie i zmniejszenie dolegliwości popromiennych), a także alantoina (przyspieszająca gojenie się ran, regenerację skóry) czy różnorodne oleje roślinne, witamina E, parafina czy gliceryna wspomagające ich działanie. Do codziennej pielęgnacji skóry twarzy polecane są zaś różnego rodzaju odżywcze kremy – na dzień i na noc (sprzyjające regeneracji i odbudowie naskórka) [4,5,10,12].

Wpływ chemioterapii na paznokcie

W trakcie i po zakończonej chemioterapii oprócz wyraźnych zmian w obrębie skóry, równie charakterystyczne są zmiany w obrębie płytki paznokciowej. Występują one, w zależności od źródła danych u 10-60% przypadków, najczęściej z pewnym opóźnieniem (po 4-8 tygodniach od rozpoczęcia leczenia). Paznokcie stają się wówczas cienkie, kruche i łamliwe. Z uwagi na wdrożoną chemioterapię, również proces wzrostu płytki paznokciowej jest spowolniony. Cechą charakterystyczną są także pionowe lub poziome bruzdy w ich obrębie oraz plamy [1,8]. Z tego względu, pacjentom takim zaleca się stosowanie różnego rodzaju serum, olejków do paznokci (najczęściej na bazie naturalnych olejów roślinnych, tj. olej arganowy), których celem jest stopniowe odżywienie i odbudowanie płytki paznokciowej [10].

Przestrzeganie wspomnianych, sprawdzonych zaleceń jest kwestią niezwykle istotną w przypadku większości chorób nowotworowych. Wybór preparatów chroniących przed czynnikami zewnętrznymi jest ogromny i obejmuje przede wszystkim kremy (maści, żele), emulsje (w/o, o/w oraz mieszane), aerozole, pomadki czy preparaty przyspieszające regenerację i odbudowę warstw skóry. Ciekawą odpowiedź na potrzeby pacjentów onkologicznych, pacjentów z przewlekłymi dermatozami oraz grupy osób z suchą i/lub nadwrażliwą cerą stanowią kosmetyki naturalne i organiczne – wolne od sztucznych konserwantów, barwników i chemicznych zapachów. Kosmetyki te nierzadko stanowią kwintesencję tego, co w naturze najlepsze a zastosowane w nich substancje pochodzenia naturalnego cechuje niejednokrotnie wyższy profil bezpieczeństwa w porównaniu do substancji pochodzenia syntetycznego (chemicznego). Długotrwałe stosowanie przebadanych dermatologicznie produktów na bazie składników naturalnych może pomóc zlikwidować przyczyny problemów, a nie same objawy. Produkty tego typu wspomagając procesy fizjologiczne zachodzące w skórę, zmuszają ją do regeneracji. Dzięki temu możemy liczyć na rzeczywistą i długotrwałą poprawę stanu skóry twarzy i ciała pacjenta onkologicznego, pomimo drastycznej, przewlekłej kuracji przeciwnowotworowej.

Niestety, jak nie ma jednego uniwersalnego „remedium na raka”, tak również nie ma jednego, uniwersalnego preparatu do pielęgnacji skóry dla pacjentów onkologicznych. W trakcie, jak i po przebytej terapii onkologicznej należy szczególnie dbać o kondycję skóry. Dobór odpowiedniego produktu winien być poprzedzony wnikliwą analizą stanu klinicznego skóry, w której uczestniczyć powinni fachowcy z dziedziny dermatologii onkologicznej, farmacji czy kosmetologii. Jedynie takie podejście skutecznie i bezpiecznie zabezpieczy skórę przed degradującym wpływem terapii onkologicznej.

Autor: Dominik Mieszkowski

Bibliografia:

1. Barrios D.M., Phillips G.S., Freites-Martinez A., Hsu M., Ciccolini K., Lucas A.S., Marchetti M.A., Rossi A.M., Lee E.H., Deng L., Markova A., Myskowski P.L. and Lacouture M.E. Outpatient dermatology consultations for oncology patients with acute dermatologic adverse events impact anticancer therapy interruption: a retrospective study. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology:8.
2. Bensadoun R.-J., Humbert P., Krutman J., Luger T., Triller R., Rougier A., Seite S. and Dreno B. Daily baseline skin care in the prevention, treatment, and supportive care of skin toxicity in oncology patients: recommendations from a multinational expert panel. Cancer Management and Research 5:401-408, 2013.
3. Bolderston A., Lloyd N.S., Wong R.K.S., Holden L., Robb-Blenderman L. and Supportive Care Guidelines Grp C. The prevention and management of acute skin reactions related to radiation therapy: a systematic review and practice guideline. Supportive Care in Cancer 14(8):802-817, 2006.
4. Czuwara J. Pielęgnacja skóry podczas terapii onkologicznej. Głos Pacjenta Onkologicznego 1:18-19, 2017.
5. Demska M., Topczewska-Bruns J., Maćkowiak-Matejczyk B. and Filipowski T. Skin care during and after radiotherapy. Curr. Gynecol. Oncol. 9(4):272-275, 2011.
6. Fabbrocini G., Cameli N., Romano M.C., Mariano M., Panariello L., Bianca D. and Monfrecola G. Chemotherapy and skin reactions. Journal of Experimental & Clinical Cancer Research 31, 2012.
7. Glover D. and Harmer V. Radiotherapy-induced skin reactions: assessment and management. British Journal of Noursing 23(4):29-35, 2014.
8. Kowalska M., Kowalik A. and Gozdz S. Dermatologic adverse events associated with chemotherapy and targeted anticancer therapy. Przeglad Dermatologiczny 103(2):127-138, 2016.
9. Narodowy-Instytut-Onkologii. 01.03.2020. Krajowy Rejestr Nowotworów – Leki przeciwnowotworowe. <http://onkologia.org.pl/leki-przeciwnowotworowe/>. Accessed 2020 01.03.2020.
10. Vaughn A.R., Clark A.K., Sivamani R.K. and Shi V.Y. Natural Oils for Skin-Barrier Repair: Ancient Compounds Now Backed by Modern Science. American Journal of Clinical Dermatology 19(1):103-117, 2018.
11. WHO. 01.03.2020. Cancer. <https://www.who.int/health-topics/cancer>. Accessed 2020 01.03.2020.
12. Wszołek K. and Piotrowska A. Analiza składu wybranych kosmetyków dla pacjentów onkologicznych. Kosmetologia Estetyczna 8(5):575-580, 2019.
13. Zając M., Pawełczyk E. and Jelińska A. Chemia leków dla studentów farmacji i farmaceutów. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego, 2006.